Η Εποχή της Ανθρωπόκαινου. Παγκόσμιες Ροές Ενέργειας και Ύλης στα Ανθρώπινα και Φυσικά Συστήματα

Καλημέρης, Παναγιώτης, Ιωάννης

Καρύμπαλης, Ευθύμιος

Σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή Στρωματογραφίας (ICS) που αποτελεί όργανο της Διεθνούς Ένωσης Γεωλογικών Επιστημών (IUGS), επισήμως, βρισκόμαστε στην γεωλογική εποχή/σειρά της Ολόκαινου, η οποία ξεκίνησε πριν περίπου 11.700 χρόνια, με το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου και της προηγούμενης Πλειστόκαινου εποχής, αμφότερες μέρη της ευρύτερης Τεταρτογενής περιόδου. Ο προσδιορισμός των λιθολογικών ενοτήτων και η τεκμηρίωση των στρωματογραφικών ορίων που προσδιορίζουν τα χρονολογικά όρια των γεωλογικών διαβαθμίσεων αποτελεί μια μακροχρόνια διαδικασία η οποία υπόκειται στον σχολαστικό έλεγχο διεθνών επιτροπών και γεωλογικών επιστημονικών κοινοτήτων. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι η οποιαδήποτε τροποποίηση της επίσημης χρονολογικής κλίμακας της ιστορίας της Γης θα πρέπει να ιδωθεί υπό το φως των διαδικασιών της ICS και, εν τέλει, της IUGS. Παρόλα αυτά, είναι ευρέως αποδεκτό σήμερα σε διεπιστημονικό επίπεδο, ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα προξενεί διαχρονικά σημαντικές πιέσεις στο γήινο φυσικό περιβάλλον, οι οποίες έχουν επιφέρει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις σε όλα τα επίπεδα της βιόσφαιρας, από την ατμόσφαιρα, το έδαφος και τους ωκεανούς, έως το παγκόσμιο κλίμα. Στο πλαίσιο αυτό, όλο και περισσότεροι επιστήμονες συγκλίνουν στην άποψη ότι η ανθρωπότητα, ως σύνολο, λειτουργεί πλέον σαν μια ισχυρή γεωλογική δύναμη, συγκρινόμενη με τις δυνάμεις της φύσης, η οποία μετασχηματίζει δραστικά και πολυεπίπεδα τον πλανήτη Γη, με αποτέλεσμα την επιτακτική ανάγκη για την αναγνώριση της εποχής μας ως μια νέα διακριτή γεωλογική εποχή, αυτήν της Ανθρωπόκαινου .
Η σύγχρονη πρόταση για την υιοθέτηση μιας νέας γεω-ιστορικής περιόδου, υπό το νεολογισμό «Ανθρωπόκαινος», βασίζεται εν πολλοίς στην προσπάθεια (από το 2000) του Ολλανδού Χημικού της Ατμόσφαιρας Πάουλ Γιόζεφ Κρέτσεν, βραβευθείς με Νόμπελ Χημείας το 1995, και του Αμερικανού Παλαιό-Βιολόγου Γιουτζίν Στόερμερ, να αναδειχθεί η επίδραση του ανθρώπου επάνω στη βιόσφαιρα, ως ένας ιδιόμορφος αλλά καθοριστικός «γεωλογικός» παράγοντας. Μια ενδελεχής ιστορική αναδρομή της σχετικής βιβλιογραφίας, που επιχειρείται στο 1ο Κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, αποκαλύπτει ότι η βασική ιδέα της Ανθρωπόκαινου εποχής έρχεται από πολύ μακριά. Ήδη, από το 1775, ο Γάλλος φυσιοδίφης Λεκρέκ ντε Μπουφόν αναγνωρίζει τη δύναμη που έχει η ανθρωπότητα να δρα ως γεωλογικός παράγοντας, μιλώντας για την «Ανθρώπινη γεωλογική εποχή». Το 1854, ο Ουαλός θεολόγος και γεωλόγος Τόμας Τζένκιν φαίνεται να είναι ο πρώτος που δημοσιεύει την ιδέα μιας ανθρώπινης εποχής στη γεωλογική κλίμακα, υπό τον όρο «Ανθρωποζωϊκός», ενώ βασιζόμενος στην ίδια λογική, ο Ιταλός γεωλόγος και θεολόγος Αντόνιο Στοππάνι προτείνει το 1873 τον ίδιο όρο στην Ιταλική Γλώσσα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός ότι αρκετοί Σοβιετικοί επιστήμονες χρησιμοποιούν ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα, παρεμφερείς έννοιες, όπως η «νοόσφαιρα».
Η δημοτικότητα που απέκτησε ο νεολογισμός της Ανθρωπόκαινου εποχής σε πλήθος επιστημονικών πεδίων, αποτυπώνεται στη δημιουργία τριών διεθνών επιστημονικών περιοδικών με κριτές, με κύριο στόχο την έρευνα επάνω στη νέα γεω-ιστορική εποχή. Ασκώντας επίσης σημαντική επιρροή στον τύπο και άρα στην κοινή γνώμη, επηρεάζοντας την τέχνη μέσα από την παραγωγή σχετικών ντοκιμαντέρ, αλλά και υπερεθνικούς οργανισμούς οι οποίοι υιοθετούν τον όρο σε επιτροπές τους, όλη αυτή η συνεπακόλουθη «πίεση» για την επίσημη αναγνώρισή της νέας εποχής από τις γεωλογικές επιστήμες, οδήγησε την ICS το 2008 σε μια ιστορική απόφαση: στη δημιουργία της ομάδας εργασίας Ανθρωπόκαινου (AWG) επιφορτισμένης με την επιστημονική τεκμηρίωση του στρωματογραφικού αποτυπώματος της υπό εξέταση εποχής. Η τελευταία ψηφοφορία της AWG έλαβε χώρα τον Μάιο του 2019 και με ποσοστό 88% υπέρ, κατατέθηκε η νέα επεξεργασμένη πρόταση της ομάδας στην ICS για έγκριση. Δεδομένης όμως της κατάστασης που έχει δημιουργήσει η πανδημία σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν αναμένεται κάποια ουσιαστική πρόοδο πριν το τέλος 2022.
Όπως συνεπάγεται από τα παραπάνω, το πρώτο βήμα προσδιορισμού της προτεινόμενης γεω-χρονικής περιόδου είναι ο αυστηρός καθορισμός ενός ευρέως αποδεκτού ορόσημου - διαχωρισμού της από την Ολόκαινο εποχή και, ως εκ τούτου, του επίσημου σημείου έναρξης αυτής. Προς αυτή την κατεύθυνση, τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει δημοσιευτεί ένας μεγάλος όγκος ερευνητικών προτάσεων. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση για τα προτεινόμενα ορόσημα έναρξης της Ανθρωπόκαινου εποχής παρουσιάζεται στο 2ο Κεφάλαιο της εργασίας και χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
• Τη Μάκρο-Ανθρωπόκαινη θεώρηση: Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται όλες εκείνες οι προτάσεις οι οποίες θέτουν ουσιαστικά υπό αμφισβήτηση σχεδόν ολόκληρη την Ολόκαινο εποχή, πηγαίνοντας ακόμα περισσότερο πίσω, καλύπτοντας και μέρος της Πλειστόκαινου. Προτάσεις που βασίζονται στην:
 Ανακάλυψη και συστηματική χρήση της φωτιάς,
 Έμμεση συνεισφορά του ανθρώπου σε μεγάλες μαζικές εξαφανίσεις ειδών,
 Αποκαλούμενη Αγροτική Επανάσταση, που οδήγησε σε μεγάλης κλίμακας ανθρωπογενείς αλλαγές στις χρήσεις γης, εξημέρωση αλλά και εξαφάνιση ειδών του φυτικού και του ζωικού βασιλείου, αλλά και θεμελίωσε την ζωή των ανθρώπων σε κοινότητες και πόλεις, ευνοώντας έτσι τη σταδιακή αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού,
 Ανίχνευση ανθρωπογενών επιδράσεων στην Πεδόσφαιρα, στη διαδικασία δημιουργίας του εδάφους, της χέρσου, του στρώματος που βρίσκεται μεταξύ της Ατμόσφαιρας και της Λιθόσφαιρας.

• Τη Μίκρο-Ανθρωπόκαινη θεώρηση: Στη δεύτερη κατηγορία παρουσιάζονται οι προτάσεις οι οποίες τοποθετούν την πιθανή έναρξη της Ανθρωπόκαινου εποχής σε πολύ πιο πρόσφατες χρονικές περιόδους, όπως:
 Την περίοδο των μεγάλων ανακαλύψεων και της αποικιοκρατίας, μετά το 1500, με εστίαση κυρίως στο έτος 1610,
 Την περίοδο της αποκαλούμενης «Βιομηχανικής Επανάστασης», στην Μεγάλη Βρετανία αρχικά, την περίοδο 1750-1800,
 Μετά το τέλος τους Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, το 1945, και ειδικότερα την εποχή της αποκαλούμενης «Μεγάλης Επιτάχυνσης», μετά το 1950,
 Τις πρώτες πυρηνικές δοκιμές, ειδικότερα μετά το 1963, όπου εμφανίζονται νέες μορφές ύλης που δεν υπήρξαν ποτέ στο παρελθόν, όπως ορισμένα ραδιοϊσότοπα, και το πλαστικό.
Στο 3ο Κεφάλαιο, υιοθετώντας ουσιαστικά το έτος 1950, την αρχή της περιόδου της «Μεγάλης Επιτάχυνσης» - που αποτελεί και την επικρατέστερη πρόταση της ομάδας εργασίας της Ανθρωπόκαινου (AWG), επιχειρείται η ανίχνευση της Ανθρωπόκαινου μέσα από την εκτενή παρουσίαση των σημαντικότερων ανθρωπογενών τάσεων και των επιπτώσεων αυτών στο πλανητικό σύστημα. Ειδικότερα, το κεφάλαιο αυτό χωρίζεται σε δύο ενότητες:
• Την ενότητα των Οικονομικό-Κοινωνικών ροών που αποτελούν το «Ανθρωπογενές Σύστημα», το άμεσο αποτύπωμα της Ανθρωπόκαινου εποχής. Στην ενότητα αυτή επιχειρείται η ποσοτική ανάλυση των ανθρωπογενών ροών, μέσα από τη χρήση εκτενών βάσεων δεδομένων σε μορφή χρονοσειρών, για έξι (6) βασικές μεταβλητές:
 Τη διαχρονική αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, που αποτελεί ουσιαστικά την θεμελιώδη κινητήρια δύναμη που πυροδοτεί την αύξηση των υπολοίπων υπό εξέταση μεταβλητών.
 Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ), ως μεταβλητή που αποτυπώνει την οικονομική μεγέθυνση.
 Την παγκόσμια κατανάλωση ενεργειακών φυσικών πόρων, ειδικότερα των ορυκτών καυσίμων, ως η κινητήρια δύναμη της παγκόσμιας οικονομίας.
 Την παγκόσμια κατανάλωση υλικών φυσικών πόρων ως η υλική υπόσταση του συνόλου των ανθρώπινων αγαθών, κατασκευών και υποδομών.
 Την παγκόσμια παραγωγή τροφής και την εμπορική διακίνηση αυτής, μέσω των δικτύων του παγκόσμιου εμπορίου.
 Την παραγωγή πλαστικού, ως ένα ενδεικτικό τεχνητό υλικό το οποίο, ως ανθεκτικό στην αποσύνθεση απόρριμμα, αναμένεται να αποτελέσει βασικό συστατικό στοιχείο της δημιουργίας ανιχνεύσιμου ανθρωπογενούς στρωματογραφικού στρώματος.

• Την ενότητα που παρουσιάζει το «Φυσικό Σύστημα», όπου επιχειρείται να αποδοθεί συνοπτικά η πιθανή αρνητική-αποσταθεροποιητική επίδραση των ανθρωπογενών ροών επάνω σε έξι (6) θεμελιώδεις φυσικές λειτουργίες του και, ως εκ τούτου, μπορούν να αποτελέσουν επιπρόσθετα επιχειρήματα που ενισχύουν την πρόταση της υιοθέτησης της Ανθρωπόκαινου εποχής, πέρα από τα στενά πλαίσια της στρωματογραφικής ανάλυσης:
 Η ανθρωπογενής έκλυση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα και η συνεπακόλουθη ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή.
 Η διατάραξη της στοιβάδας του Όζοντος.
 Η απώλεια της παγκόσμιας βιοποικιλότητας και οι ενδείξεις για την, πιθανώς εν εξελίξει, 6η μαζική εξαφάνιση ειδών, η οποία για πρώτη φορά στην ιστορία συνεπικουρείται κυρίαρχα από ανθρωπογενείς παράγοντες.
 Η ευστατική αύξηση της στάθμης της θάλασσας λόγω διαφόρων παραγόντων, όπως αύξηση της θερμοκρασίας των ωκεανών, το λιώσιμο του παγετώδους καλύμματος, τις λοιπές κλιματικές συνιστώσες κ.α.
 Η Οξίνιση των ωκεανών, ως αποτέλεσμα απορρόφησης του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, που οδηγεί σε μείωση του pH του θαλασσινού νερού.
 Οι Μεταβολές στα μεγάλα θαλάσσια ρεύματα και στην ωκεάνια κυκλοφορία που ενδέχεται να μεταβάλουν το κλίμα σε διάφορες γεωγραφικές ζώνες, με απροσδιόριστες συνέπειες.
Τέλος, ως ανακεφαλαίωση των παραπάνω, παρουσιάζεται ένα από τα πλέον καινοτόμα μεθοδολογικά πλαίσια ποσοτικοποίησης των ανθρωπογενών επιπτώσεων επάνω στα φυσικά οικοσυστήματα, τα Πλανητικά Όρια (Planetary Boundaries), καθώς και η επικαιροποίησή τους, που δημοσιεύτηκε στις αρχές του 2022.
Το 4ο Κεφάλαιο αποτελεί μια μελέτη περίπτωσης που εξειδικεύει την παρούσα ανάλυση, στην προσπάθεια πιθανής ανίχνευσης της Ανθρωπόκαινου υπόθεσης, σε τρείς (3) συγκεκριμένες κατηγορίες υδατικών οικοσυστημάτων:
- Τα Δελταϊκά συστήματα των μεγαλύτερων ποταμών του πλανήτη
- Τα Λιμναία υδατικά συστήματα
- Τα Παράκτια οικοσυστήματα
Εν κατακλείδι, το 5ο Κεφάλαιο ολοκληρώνει την παρούσα εργασία επιχειρώντας να σταχυοθετήσει τα σημαντικότερα ευρήματα και συμπεράσματα αυτής. Συμπερασματικά, μολονότι ο δρόμος προς την επίσημη αναγνώριση μιας νέας γεωλογικής εποχής προβλέπεται επίπονος, αφού καλείται να περάσει μέσα από τις Συμπληγάδες διεθνών επιστημονικών επιτροπών, αυστηρής κριτικής, και μακροχρόνιων διαβουλεύσεων, εντούτοις, η ευρεία χρήση του όρου «Ανθρωπόκαινος», από ένα πλήθος επιστημονικών κλάδων και διεθνών οργανισμών, έχοντας συνεισφέρει πολλαπλά ως πεδίο διεπιστημονικής έρευνας, αποτελεί ασφαλώς μια έμμεση αναγνώριση. Υπό το πρίσμα αυτό, μια επίσημη αναγνώριση του όρου ίσως θα μπορούσε να επιτελέσει έναν πολλαπλό στόχο, σε μια εποχή όξυνσης των περιβαλλοντικών πιέσεων, αλλά και ταυτόχρονης συνειδητοποίησης του ρόλου που ενέχει ο ανθρώπινος παράγοντας πίσω από αυτές, όπως η δημιουργία ενός πολιτικού-επιστημονικού προτάγματος που θα ασκήσει μεγαλύτερη πίεση στα κέντρα αποφάσεων, στη διεθνή κοινότητα, στους υπερεθνικούς οργανισμούς αλλά και στην ενίσχυση της επίγνωσης της κοινής γνώμης για το ηθικό βάρος των πράξεων της.
Εξάλλου, όπως και η παρούσα διπλωματική εργασία αναδεικνύει, ίσως η επίσημη αναγνώριση της εποχής μας ως την εποχή της Ανθρωπόκαινου, ξεφεύγει από τα καλά ορισμένα – αλλά στενά – πλαίσια της επιστήμης της στρωματογραφίας και της γεωλογίας και απαιτεί μια ολιστική θεώρηση της αλληλοεπίδρασης μεταξύ του τεχνητού και του φυσικού περιβάλλοντος, εντός της Βιόσφαιρας. Η ραγδαία επιδείνωση μιας σειράς καθοριστικών παραμέτρων, κρίσιμων για τη βιολογική-οικολογική ισορροπία-διατήρηση της ζωής, καθώς και η παραβίαση κρίσιμων βιοφυσικών ορίων της πλανητικής λειτουργίας, όπως αυτά αποτυπώνονται μέσα από τους δείκτες της μεθοδολογίας των Πλανητικών Ορίων (Planetary Boundaries), επιτάσσουν μια περισσότερο ολοκληρωμένη διεπιστημονική προσέγγιση.
Αναμφίβολα, μέσα από μια ολιστική διεπιστημονική προσέγγιση, διαφαίνεται το ειδικό βάρος των μέγα-ροών που έχει κατορθώσει να δημιουργήσει το ανθρώπινο γένος, καθώς και οι σχετικές αρνητικές εξωτερικότητες-πιέσεις που αυτές δημιουργούν στο φυσικό σύστημα, κάνοντας όλο και περισσότερο επιτακτική την ανάγκη για τον μετριασμό των επιπτώσεων, εντός των πλανητικών ορίων, προκειμένου να τιθασεύσουμε και να ισορροπήσουμε την ορμή της Ανθρωπόκαινου εποχής, ανεξάρτητα από την επίσημη ή μη αναγνώριση αυτής.

2022-03-28

Αγγλικά

Γεωγραφία (Γενικά)

Γεωλογία, Στρωματογραφική - Ελλάδα
Φυσικοί πόροι - Ελλάδα - Διαχείριση

Φυσικοί Πόροι, Πλανητικά όρια, Ανθρωπόκαινος, Βιωσιμότητα, Στρωματογραφία

131 σ.,εικ.,πίν.,διαγρ.,χάρτες,σχ.

Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Όχι Παράγωγα Έργα 4.0