Πρωτότυπος Τίτλος:
Στερεότυπα κατανάλωσης τροφής και εικόνας σώματος στα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας. Αποτίμηση μέσα από τις σειρές κινουμένων σχεδίων για παιδιά
Συγγραφέας:
Τζούτζου, Μήλια, Δημήτριος
Επιβλέπων καθηγητής:
Ματάλα, Αντωνία Λήδα
Περίληψη:
Εισαγωγή/Σκοπός: Οι χαρακτήρες/ήρωες κινουμένων σχεδίων χρησιμοποιούνται ευρέως σε παιδικές διαφημίσεις τροφίμων (τηλεοπτικές, διαδικτυακές, έντυπες) και έχουν αντίκτυπο τόσο στις αντιλήψεις που διαμορφώνουν τα παιδιά για τα τρόφιμα όσο και στις διατροφικές τους επιλογές. Λίγες μελέτες έχουν ωστόσο εξετάσει το περιβάλλον κατανάλωσης αλλά και τα προβαλλόμενα μηνύματα για τα τρόφιμα, είτε μέσω των λεκτικών σχολίων και διαλόγων των χαρακτήρων που πρωταγωνιστούν, είτε μέσω των τηλεοπτικών σκηνών και καρέ, στις παιδικές σειρές κινουμένων σχεδίων. Παράλληλα, η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας έδειξε πως η φυσική διάπλαση των ηρώων στα κινούμενα σχέδια είναι συσχετισμένη με το λεπτό σώμα και τα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους, χωρίς ωστόσο να έχουν διερευνηθεί τα μηνύματα που ανακύπτουν σχετικά με το βάρος σώματος και την εξωτερική εμφάνιση, ούτε το είδος των τροφίμων που καταναλώνονται ανάλογα με αυτά τα χαρακτηριστικά. Σκοπός της μελέτης ήταν να καταγράψει το σχετικό με τα τρόφιμα περιεχόμενο των δημοφιλών σειρών παιδικών κινουμένων σχεδίων και να ανιχνεύσει τα στερεότυπα διατροφικών επιλογών που προβάλλονται αναφορικά με το βάρος σώματος των χαρακτήρων που πρωταγωνιστούν. Επιπλέον, χαρακτηριστικά τα οποία οι κεντρικοί πρωταγωνιστές εισάγουν με την προσωπικότητά τους (εξωτερική εμφάνιση, φυσική δραστηριότητα, αποδοχή των άλλων, κ.ο.κ.) αποτιμήθηκαν σε συνάρτηση με το βάρος σώματος τους, ενώ καταγραφήκαν τα σχόλια είτε των ίδιων, είτε των συμπρωταγωνιστών τους, σχετικά με την εξωτερική τους εμφάνιση.
Μέθοδος: Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 100 επεισοδίων των δέκα δημοφιλέστερων παιδικών σειρών της ελληνικής τηλεόρασης με κριτήριο έγκυρα στοιχεία τηλεθέασης κατά την διάρκεια των τηλεοπτικών περιόδων 2011-2013. Οι σειρές επιλέχθηκαν από την παιδική ζώνη (πληθυσμός αναφοράς: παιδιά 4-14 ετών) των δημόσιων και ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών της χώρας. Στο πλαίσιο της ανάλυσης των επεισοδίων και για την διερεύνηση του περιβάλλοντος κατανάλωσης αλλά και των μηνυμάτων για τα προβαλλόμενα τρόφιμα, τα τελευταία ταξινομήθηκαν σε δέκα επιμέρους κατηγορίες. Κατόπιν, τα μηνύματα για την κάθε κατηγορία τρόφιμου ανάλογα με τον απόηχό τους διακρίθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ διαφοροποιήθηκαν και ανάλογα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωση τροφής (eating scenes) ή μη (non-eating scenes).
Για την διερεύνηση της κατανάλωσης τροφίμων σε σχέση με το βάρος σώματος (αδύνατο, φυσιολογικό, υπέρβαρο) των ηρώων, τα τρόφιμα ομαδοποιήθηκαν σε δύο βασικές κατηγορίες: τα τρόφιμα πυρήνα (core), τα οποία μπορούν να καταναλώνονται καθημερινά παρέχοντας όλα τα θρεπτικά στοιχεία για μια ισορροπημένη διατροφή, και τα δευτερεύοντα (non-core) τα οποία προτείνεται να συμμετέχουν περιστασιακά στην δίαιτα. Η ανάλυση επικεντρώθηκε στους βασικούς ήρωες των κινουμένων σχεδίων. Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης τροφής των ηρώων, καταγράφηκε η παρουσία άλλων (μοναχικά ή με παρέα) αλλά και ο τόπος κατανάλωσης (σπίτι, εστιατόριο, χώροι αναψυχής). Τα ατομικά χαρακτηριστικά των ηρώων των κινουμένων σχεδίων (εξωτερική εμφάνιση, ευφΰια, ευγένεια, γνώμη του κοινωνικού περίγυρου) αποτιμήθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ η φυσική δραστηριότητα διακρίθηκε σε υψηλή, μέση και χαμηλή. Τέλος, τα μηνύματα που οι ήρωες εξέφρασαν σε σχέση με την εικόνα σώματος των ίδιων, ή την εξωτερική εμφάνιση των συμπρωταγωνιστών τους καταγράφηκαν αυτολεξεί και ανάλογα με την χροιά τους διακρίθηκαν σε θετικά και αρνητικά.
Αποτελέσματα: Από τις δέκα συνολικά ομάδες τροφίμων τα τρόφιμα ευκολίας/αλμυρά σνακ (πίτσα, burgers, ποπκορν), τα γλυκά και τα τυποποιημένα ποτά βρέθηκαν να καταναλώνονται τουλάχιστον μια φορά σε περισσότερα επεισόδια συγκριτικά με τις υπόλοιπες κατηγορίες τροφίμων (ν=19, 27 και 24 επεισόδια αντίστοιχα). Επιπρόσθετα, τα εν λόγω τρόφιμα όχι μόνο προβλήθηκαν σε περισσότερα επεισόδια, αλλά καταναλώθηκαν και σε επεισόδια όπου καταγράφηκε συνολικά μεγαλύτερο εύρος κατανάλωσης τροφίμων ανά επεισόδιο (> 5 φορές), (x2=15,43, df=2, p=0,001, x2=6,7, df=2, p=0,035, και x2=6,81, df=2, p=0,033, αντίστοιχα). Η ανάλυση επίσης έδειξε ότι όταν τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ καταναλώνονταν τότε τα τυποποιημένα ποτά ήταν επίσης πιθανό να καταναλώνονται, ανεξαρτήτως ρυθμού κατανάλωσης (x2=6,45, df=1, p=0,001). Συνολικά καταμετρήθηκαν 361 μηνύματα τροφίμων: 213 ουδέτερα, 125 θετικά, 23 αρνητικά. Ανεξάρτητα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωσης τροφής ή μη, τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ και τα γλυκά αφορούσαν σχεδόν τα μισά των θετικών μηνυμάτων (61 από 125) του δείγματος, ενώ τα τυποποιημένα ποτά τόσο αυτά που προβλήθηκαν, όσο και αυτά που καταναλώθηκαν συνοδεύτηκαν κυρίως από ουδέτερα μηνύματα (ν=33).
Στο ίδιο δείγμα κινουμένων σχεδίων όπου τα τρόφιμα ταξινομήθηκαν ως τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα, βρέθηκε ότι, οι 37 κεντρικοί πρωταγωνιστές κατανάλωσαν 179 τρόφιμα, εκ των οποίων τα 120 ήταν δευτερεύοντα (non-core). Οι υπέρβαροι ήρωες κατανάλωσαν το 58% των δευτερευόντων και το 48% του συνόλου των τροφίμων (τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα). Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης, η πλειονότητα των τροφίμων καταναλώθηκε κυρίως με την συνοδεία φίλων (85%) είτε τα τρόφιμα αυτά ήταν τρόφιμα πυρήνα, είτε δευτερεύοντα. Τα περισσότερα τρόφιμα πυρήνα (46%) καταναλώθηκαν σε χώρους αναψυχής. Από την άλλη, τα δευτερεύοντα καταναλώθηκαν περισσότερο στο σπίτι (43%) από ότι σε χώρους σίτισης όπως είναι τα εστιατόρια, τα ταχυφαγεία κα. (31%). Σχετικά με το βάρος σώματος των 37 πρωταγωνιστών, οι 21 ήταν φυσιολογικού βάρους, οι δέκα αδύνατοι και έξι υπέρβαροι. Σημαντικές συσχετίσεις προέκυψαν μεταξύ του βάρους σώματος και της εξωτερικής εμφάνισης/ελκυστικότητας (x2=21,84, df=4, p<0,001). Συγκεκριμένα, οι εννέα από τους δέκα αδύνατους ήρωες θεωρήθηκαν όμορφοι. Η γνώμη/αποδοχή των συμπρωταγωνιστών για τους ήρωες επίσης διέφερε (x2=12,70, df=4, p=0,013) ανάλογα με την κατηγορία βάρους σώματος τους. Επιπλέον, οι δέκα αδύνατοι ήρωες έλαβαν θετικά μηνύματα για την εξωτερική τους εμφάνιση από τους συμπρωταγωνιστές τους, ενώ από τους έξι υπέρβαρους θετικά σχόλια έλαβε ένας. Το βάρος σώματος των ηρώων φάνηκε να σχετίζεται με τον αριθμό των θετικών μηνυμάτων που αυτοί εισέπραξαν από τους συμπρωταγωνιστές τους (F=6,821, df=2, p=0,003). Τέλος, ο μέσος αριθμός θετικών μηνυμάτων των συμπρωταγωνιστών διέφερε μεταξύ των αδύνατων (M=4,3, SD=5,87), των φυσιολογικού βάρους (M=0,14, SD=0,35) και των υπέρβαρων (M=0,17, SD=0,16) χαρακτήρων.
Συμπεράσματα: Η μελέτη κατέδειξε ότι τα παιδικά κινούμενα σχέδια περιέχουν πολλά μηνύματα που σχετίζονται με την τροφή. Τα μηνύματα αυτά αφορούν κυρίως τρόφιμα χαμηλής θρεπτικής αξίας, όπως είναι τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ, τα γλυκά και τα αναψυκτικά. Tα τρόφιμα αυτά συχνά προβλήθηκαν με τρόπο ελκυστικό, άλλοτε απλώς παρουσιάστηκαν μέσω των οπτικών κινηματογραφικών καρέ, ή υπήρξαν αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των ηρώων των κινουμένων σχεδίων. Αντιθέτως, η προβολή και κατανάλωση υγιεινών τροφίμων, όπως είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, υπήρξε περιορισμένη. Αναφορικά με την κατανάλωση των τροφίμων και το βάρος σώματος των ηρώων, τα ευρήματα έδειξαν ότι οι αδύνατοι ήρωες κατανάλωσαν λιγότερες μερίδες φαγητού, ενώ οι υπέρβαροι περισσότερα δευτερεύοντα (non-core) τρόφιμα συγκριτικά με τους αδύνατους και κανονικού βάρους συμπρωταγωνιστές τους. Θετικά ατομικά χαρακτηριστικά, όπως η ελκυστικότητα και η αυξημένη σωματική δραστηριότητα αναφέρονταν συνήθως στους λεπτούς ήρωες, ενώ ομοίως τα θετικά σχόλια των συμπρωταγωνιστών τους αναφέρονταν συστηματικά σε αυτούς.
Τα παιδιά είναι επιρρεπή στα μηνύματα των μέσων ψυχαγωγίας και ενδεχομένως μέσω της παρακολούθησης των προγραμμάτων κινουμένων σχεδίων να διαμορφώνουν αντιλήψεις σχετικά με την επιλογή της τροφής και τα πρότυπα σώματος. Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν την προβολή συγκεκριμένων διατροφικών επιλογών και προτύπων σώματος στα παιδικά κινούμενα σχέδια, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν μελλοντικά προς όφελος της δημόσιας υγείας. Γεννάται το ερώτημα, εάν οι αρμόδιοι φορείς θα πρέπει να ελέγχουν το περιεχόμενο των παιδικών κινουμένων σχεδίων θεσπίζοντας προληπτικά μέτρα ανάλογα με εκείνα που ισχύουν για τις παιδικές διαφημίσεις τροφίμων.
Μέθοδος: Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 100 επεισοδίων των δέκα δημοφιλέστερων παιδικών σειρών της ελληνικής τηλεόρασης με κριτήριο έγκυρα στοιχεία τηλεθέασης κατά την διάρκεια των τηλεοπτικών περιόδων 2011-2013. Οι σειρές επιλέχθηκαν από την παιδική ζώνη (πληθυσμός αναφοράς: παιδιά 4-14 ετών) των δημόσιων και ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών της χώρας. Στο πλαίσιο της ανάλυσης των επεισοδίων και για την διερεύνηση του περιβάλλοντος κατανάλωσης αλλά και των μηνυμάτων για τα προβαλλόμενα τρόφιμα, τα τελευταία ταξινομήθηκαν σε δέκα επιμέρους κατηγορίες. Κατόπιν, τα μηνύματα για την κάθε κατηγορία τρόφιμου ανάλογα με τον απόηχό τους διακρίθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ διαφοροποιήθηκαν και ανάλογα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωση τροφής (eating scenes) ή μη (non-eating scenes).
Για την διερεύνηση της κατανάλωσης τροφίμων σε σχέση με το βάρος σώματος (αδύνατο, φυσιολογικό, υπέρβαρο) των ηρώων, τα τρόφιμα ομαδοποιήθηκαν σε δύο βασικές κατηγορίες: τα τρόφιμα πυρήνα (core), τα οποία μπορούν να καταναλώνονται καθημερινά παρέχοντας όλα τα θρεπτικά στοιχεία για μια ισορροπημένη διατροφή, και τα δευτερεύοντα (non-core) τα οποία προτείνεται να συμμετέχουν περιστασιακά στην δίαιτα. Η ανάλυση επικεντρώθηκε στους βασικούς ήρωες των κινουμένων σχεδίων. Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης τροφής των ηρώων, καταγράφηκε η παρουσία άλλων (μοναχικά ή με παρέα) αλλά και ο τόπος κατανάλωσης (σπίτι, εστιατόριο, χώροι αναψυχής). Τα ατομικά χαρακτηριστικά των ηρώων των κινουμένων σχεδίων (εξωτερική εμφάνιση, ευφΰια, ευγένεια, γνώμη του κοινωνικού περίγυρου) αποτιμήθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ η φυσική δραστηριότητα διακρίθηκε σε υψηλή, μέση και χαμηλή. Τέλος, τα μηνύματα που οι ήρωες εξέφρασαν σε σχέση με την εικόνα σώματος των ίδιων, ή την εξωτερική εμφάνιση των συμπρωταγωνιστών τους καταγράφηκαν αυτολεξεί και ανάλογα με την χροιά τους διακρίθηκαν σε θετικά και αρνητικά.
Αποτελέσματα: Από τις δέκα συνολικά ομάδες τροφίμων τα τρόφιμα ευκολίας/αλμυρά σνακ (πίτσα, burgers, ποπκορν), τα γλυκά και τα τυποποιημένα ποτά βρέθηκαν να καταναλώνονται τουλάχιστον μια φορά σε περισσότερα επεισόδια συγκριτικά με τις υπόλοιπες κατηγορίες τροφίμων (ν=19, 27 και 24 επεισόδια αντίστοιχα). Επιπρόσθετα, τα εν λόγω τρόφιμα όχι μόνο προβλήθηκαν σε περισσότερα επεισόδια, αλλά καταναλώθηκαν και σε επεισόδια όπου καταγράφηκε συνολικά μεγαλύτερο εύρος κατανάλωσης τροφίμων ανά επεισόδιο (> 5 φορές), (x2=15,43, df=2, p=0,001, x2=6,7, df=2, p=0,035, και x2=6,81, df=2, p=0,033, αντίστοιχα). Η ανάλυση επίσης έδειξε ότι όταν τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ καταναλώνονταν τότε τα τυποποιημένα ποτά ήταν επίσης πιθανό να καταναλώνονται, ανεξαρτήτως ρυθμού κατανάλωσης (x2=6,45, df=1, p=0,001). Συνολικά καταμετρήθηκαν 361 μηνύματα τροφίμων: 213 ουδέτερα, 125 θετικά, 23 αρνητικά. Ανεξάρτητα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωσης τροφής ή μη, τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ και τα γλυκά αφορούσαν σχεδόν τα μισά των θετικών μηνυμάτων (61 από 125) του δείγματος, ενώ τα τυποποιημένα ποτά τόσο αυτά που προβλήθηκαν, όσο και αυτά που καταναλώθηκαν συνοδεύτηκαν κυρίως από ουδέτερα μηνύματα (ν=33).
Στο ίδιο δείγμα κινουμένων σχεδίων όπου τα τρόφιμα ταξινομήθηκαν ως τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα, βρέθηκε ότι, οι 37 κεντρικοί πρωταγωνιστές κατανάλωσαν 179 τρόφιμα, εκ των οποίων τα 120 ήταν δευτερεύοντα (non-core). Οι υπέρβαροι ήρωες κατανάλωσαν το 58% των δευτερευόντων και το 48% του συνόλου των τροφίμων (τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα). Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης, η πλειονότητα των τροφίμων καταναλώθηκε κυρίως με την συνοδεία φίλων (85%) είτε τα τρόφιμα αυτά ήταν τρόφιμα πυρήνα, είτε δευτερεύοντα. Τα περισσότερα τρόφιμα πυρήνα (46%) καταναλώθηκαν σε χώρους αναψυχής. Από την άλλη, τα δευτερεύοντα καταναλώθηκαν περισσότερο στο σπίτι (43%) από ότι σε χώρους σίτισης όπως είναι τα εστιατόρια, τα ταχυφαγεία κα. (31%). Σχετικά με το βάρος σώματος των 37 πρωταγωνιστών, οι 21 ήταν φυσιολογικού βάρους, οι δέκα αδύνατοι και έξι υπέρβαροι. Σημαντικές συσχετίσεις προέκυψαν μεταξύ του βάρους σώματος και της εξωτερικής εμφάνισης/ελκυστικότητας (x2=21,84, df=4, p<0,001). Συγκεκριμένα, οι εννέα από τους δέκα αδύνατους ήρωες θεωρήθηκαν όμορφοι. Η γνώμη/αποδοχή των συμπρωταγωνιστών για τους ήρωες επίσης διέφερε (x2=12,70, df=4, p=0,013) ανάλογα με την κατηγορία βάρους σώματος τους. Επιπλέον, οι δέκα αδύνατοι ήρωες έλαβαν θετικά μηνύματα για την εξωτερική τους εμφάνιση από τους συμπρωταγωνιστές τους, ενώ από τους έξι υπέρβαρους θετικά σχόλια έλαβε ένας. Το βάρος σώματος των ηρώων φάνηκε να σχετίζεται με τον αριθμό των θετικών μηνυμάτων που αυτοί εισέπραξαν από τους συμπρωταγωνιστές τους (F=6,821, df=2, p=0,003). Τέλος, ο μέσος αριθμός θετικών μηνυμάτων των συμπρωταγωνιστών διέφερε μεταξύ των αδύνατων (M=4,3, SD=5,87), των φυσιολογικού βάρους (M=0,14, SD=0,35) και των υπέρβαρων (M=0,17, SD=0,16) χαρακτήρων.
Συμπεράσματα: Η μελέτη κατέδειξε ότι τα παιδικά κινούμενα σχέδια περιέχουν πολλά μηνύματα που σχετίζονται με την τροφή. Τα μηνύματα αυτά αφορούν κυρίως τρόφιμα χαμηλής θρεπτικής αξίας, όπως είναι τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ, τα γλυκά και τα αναψυκτικά. Tα τρόφιμα αυτά συχνά προβλήθηκαν με τρόπο ελκυστικό, άλλοτε απλώς παρουσιάστηκαν μέσω των οπτικών κινηματογραφικών καρέ, ή υπήρξαν αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των ηρώων των κινουμένων σχεδίων. Αντιθέτως, η προβολή και κατανάλωση υγιεινών τροφίμων, όπως είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, υπήρξε περιορισμένη. Αναφορικά με την κατανάλωση των τροφίμων και το βάρος σώματος των ηρώων, τα ευρήματα έδειξαν ότι οι αδύνατοι ήρωες κατανάλωσαν λιγότερες μερίδες φαγητού, ενώ οι υπέρβαροι περισσότερα δευτερεύοντα (non-core) τρόφιμα συγκριτικά με τους αδύνατους και κανονικού βάρους συμπρωταγωνιστές τους. Θετικά ατομικά χαρακτηριστικά, όπως η ελκυστικότητα και η αυξημένη σωματική δραστηριότητα αναφέρονταν συνήθως στους λεπτούς ήρωες, ενώ ομοίως τα θετικά σχόλια των συμπρωταγωνιστών τους αναφέρονταν συστηματικά σε αυτούς.
Τα παιδιά είναι επιρρεπή στα μηνύματα των μέσων ψυχαγωγίας και ενδεχομένως μέσω της παρακολούθησης των προγραμμάτων κινουμένων σχεδίων να διαμορφώνουν αντιλήψεις σχετικά με την επιλογή της τροφής και τα πρότυπα σώματος. Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν την προβολή συγκεκριμένων διατροφικών επιλογών και προτύπων σώματος στα παιδικά κινούμενα σχέδια, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν μελλοντικά προς όφελος της δημόσιας υγείας. Γεννάται το ερώτημα, εάν οι αρμόδιοι φορείς θα πρέπει να ελέγχουν το περιεχόμενο των παιδικών κινουμένων σχεδίων θεσπίζοντας προληπτικά μέτρα ανάλογα με εκείνα που ισχύουν για τις παιδικές διαφημίσεις τροφίμων.
Ημερομηνία κατάθεσης:
2020-07-24
Γλώσσες Τεκμηρίου:
Ελληνικά
Θεματικές Κατηγορίες:
Διατροφή (Γενικά). DRI’s
Λοιπά Θέματα:
Παιδιά - Διατροφή
Λέξεις-κλειδιά:
Παιδιά, στερεότυπα σώματος, Μηνύματα τροφίμων, τηλεόραση, κινούμενα σχέδια
Περιγραφή:
251 σ.:εικ.,πίν.
Άδεια χρήσης:
Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Όχι Παράγωγα Έργα 4.0
